agrarische sector
1983-1986 dit aantal naar verwachting
zal stijgen, waarna zich deze stijging nog
even zal doorzetten en vervolgens weer zal
afnemen rond 1990.
De leeftijd van de ondernemer is nog
steeds de belangrijkste van alle genoemde
redenen om het bedrijf te stoppen. De ge
zondheid van de ondernemer of onvol
doende rentabiliteit/inkomsten uit het be
drijf spelen in mindere mate een rol en blij
ven meer op de achtergrond.
een ander omzetpatroon hadden, worden
in de categorie 'overige' ondergebracht.
Een soortgelijke indeling is gehanteerd
met betrekking tot het investeren; de twee
onderscheiden perioden beslaan nu echter
2 jaren, respectievelijk 1979-1981 en
1981-1983.
Dat de termijn waarop het bedrijf zeker
beëindigd zal worden, schaduwen vooruit
werpt, is af te lezen uit de omzetonwikke-
lingen en de investeringen. (Zie Tabel 2 en
Wat er met het bedrijf van de ondernemer
op leeftijd en zonder opvolger gebeuren
gaat, is van zeer vele factoren afhankelijk.
Gehele of gedeeltelijke overname en/of
pacht door andere familieleden komt nog
al eens voor. Ook de verkoop aan derden,
bijvoorbeeld aan mensen uit de stad of aan
'paardenliefhebbers' komt veelvuldig voor.
Omdat het veelal kleinere bedrijven betreft,
wordt door de 'nieuwkomers' zelden de
oorspronkelijke agrarische bedrijfsvoering
volledig en zelfstandig voortgezet.
Alvorens in te gaan op het verband tussen
groei en opvolgingssituatie, dienen de pe
rioden en de groei-ontwikkelingen die in
dit artikel, en met name in de tabellen 2 en
3 worden gehanteerd, omschreven te wor
den. 'Omzetgroeiers' zijn bedrijven die in
1980 en in 1981 een omzetgroei hebben
gerealiseerd. Bedrijven die én in 1980 én
in 1981 een omzetdaling of gelijkblijvende
omzet hebben gehad, worden 'niet-
groeiers' genoemd. De groep bedrijven die
Tabel 2 Omzetontwikkelingen en opvolgingssituatie
Opvolgingssituatie
)mzet
ntwikkeling
Groei in '80 én '81
Géén groei in '80 én '81
Overige
^rcentage bedrijven
Wel
Géén
Weet (nog)
Percentage
opvolger(s)
opvo/gerfs
niet
bedrijven
26
12
28
23%
32
48
31
37%
42
40
41
40%
100%
100%
100%
100%
34%
26%
40%
100%
In de tekst wordt een omschrijving van de 3 onderscheiden groepen gegeven.
Tabel 3 Investeringsgedrag en opvolgingssituatie
Opvolgingssituatie
ivesteringsgedrag
Wel
Géén
Weet (nog)
Percentage
opvolger fs)
opvo/gerfs
niet
bedrijven
Heeft m '79 81
geïnvesteerd en heeft
voor '81 83 plannen1
42
28
40
38%
Heeft niet in '79-'81
geïnvesteerd en heeft
geen plannen
19
42
25
27%
Overige
39
30
35
35%
100%
100%
100%
100%
ercentage bedrijven
34%
26%
40%
100%
In de tekst wordt een omschrijving van de 3 onderscheiden groepen gegeven.
3.) De 'niet-groeiers' qua omzet zijn met
name de bedrijven zonder opvolgers.
Slechts 12% van deze groep realiseerde
over 1980 én 1981 een omzetgroei en
48% een gelijkblijvende en/of dalende
omzet. Investeringen vinden dus niet
plaats op de bedrijven zonder opvolgers,
zou men zonder al te veel overdrijving kun
nen stellen.
We moeten echter bovenstaande conclu
sies niet overtrekken. Voor de wat oudere
ondernemers die géén opvolger voor hun
bedrijf hebben, is het natuurlijk ondoenlijk
om tot in lengte van dagen te blijven inves-
teren om aanzienlijke inkomens- en/of om
zetgroei te realiseren. Het is niet verwon
derlijk dat op deze bedrijven de omzetgroei
en het investeringsgedrag gematigder zijn.
Bedrijfsopvolging
Op de bedrijven mét opvolgers hangt veel
af van de leeftijd van de opvolger en van de
bedrijfsbeëindiger. De leeftijd van de ge
middelde opvolger ligt tussen de 25 en 30
jaar, terwijl degene die het bedrijf over
draagt veelal al ruim de 55 jaar is gepas
seerd. De periode dat een agrarische on
dernemer zelfstandig een bedrijf runt be
loopt tegenwoordig circa 30 a 40 jaar.
Over een periode van 30 40 jaar dienen er
voor de ondernemer telkenjare voldoende
inkomstenbronnen te zijn. Zijn primaire
zorg is dan ook om in het bedrijf zodanig te
investeren dat ervoldoendeomzet en inko
men uit voortvloeien. Het is vanzelfspre-
kend dat onzekere factoren als het weer, j
prijsontwikkelingen, exportmogelijkheden
en dergelijke bepaalde verwachtingen van
de ondernemer danig kunnen verstoren.
Nog meer dan de omzetontwikkeling (zie
hiervoor) verschilt het investeringsgedrag
tussen de bedrijven met opvolgers ten op
zichte van die zonder opvolgers. (Tabel 3.)
Juist dan blijkt dat opvolging 'alles' te ma
ken heeft met investeren, circa 80% van
de bedrijven met opvolgers heeft in de pe
riode 1 979-1 981 geïnvesteerd en/of voor i
1 981 -1 983 investeringsplannen. Van de
bedrijven zonder opvolgers investeert
42 over de beschouwde periode (1 979-
1 983) niet.
Het verband tussen omzet en investerin
gen is in zekere zin ook sterk: bedrijven met
omzetgroei onderscheiden zich duidelijk
qua investeringsgedrag van andere. Het is
zelfs zo dat bedrijven die een aantal jaren
niet investeren, een duidelijke terugslag la
ten zien in de omzetontwikkelingen. Een
opvolger zal daarom vooraf moeten beoor
delen in hoeverre het overte nemen bedrijf,
sociaal- en bedrijfseconomisch bezien, op
langere termijn levensvatbaar is. Onvol
doende omzetperspectieven kunnen de
basis om te investeren versmallen (omge
keerd kan er ook verband bestaan), om nog
maar te zwijgen van consequenties voor
de rendementspositie en/of het onderne
mersinkomen. Intussen bestaat de indruk
dat de investeringsfilosofie 'hoe groter hoe
beter' min of meer verdrongen is door
'kwaliteit'. Investerende (jonge) agrariërs
letten thans meer op kostenbesparende
aspecten, meer op energieverbruik en ook
op 'gemak', dat wil zeggen minder arbeids
inzet. In de huidige economische situatie
mag dat een verantwoorde en verstandige
ontwikkeling worden genoemd.
Samenvatting
Dat bedrijfsopvolging, c.q. bedrijfsoverna
me een langdurig proces is waar én de toe
komstige ondernemer én het over te ne
men bedrijf in tal van opzichten naar toe
groeien is een duidelijke zaak. Behalve een
toegesneden schoolopleiding voor de jon
ge agrariër vormen de bedrijfsgrootte, de
omzetontwikkelingen en het investerings
gedrag belangrijke factoren.
Het onderzoek toont aan dat de opvol
gingssituatie en de bedrijfsgrootte on
derling sterk samenhangen én dat investe
ringsgedrag en omzetontwikkelingen op
hun beurt met beide voornoemde factoren
een sterke wisselwerking vertonen. Gecon
cludeerd kan worden dat voor een bedrijfs-
opvolger de bedrijfsgrootte van een le
vensvatbare omvang dient te zijn, iets dat
veelal bereikt wordt door een op groei ge
oriënteerd investeringsgedrag en omzet
ontwikkeling.
De opvolgingssituatie ziet er landelijk
thans als volgt uit: op 34% van alle bedrij
ven treft men één of meerdere opvolgers
aan; op de kleinere bedrijven heeft één op
de vijf een opvolger; op de grotere bedrij
ven bijna de helft. Op 26% van de onder
zochte bedrijven zijn géén opvolgers aan
wezig, terwijl op 40% van de bedrijven
nog geen of onvoldoende zekerheid om
trent de bedrijfsopvolging bestaat. Omdat
een bedrijfsovername in de huidige tijd
geen kwestie van 'één achternamiddag' is,
doet de opvolger er verstandig aan om zo
wel de gewenste als de verwachte bedrijfs
ontwikkelingen alsmede ook de ontwikke
lingen zonder 'groei-impulsen' voor de ko
mende jaren in een plan 'door te rekenen'.
De investeringen, de omzetontwikkelin
gen, en het ondernemers- en/of gezinsin
komen kunnen dan onderling vergeleken
en afgestemd worden. Zo'n plan biedt in
zicht in de toekomstmogelijkheden van het
bedrijf onder normale omstandigheden
Diverse (stands)organisaties en de bank
kunnen de (jonge) agrariër bij de bedrijfs
overname van dienst zijn.
1) Deze maand publiceert de Rabobank
een brochure over de bedrijfsopvolging.
